Bovenlichten en snijramen in Nederland

8. Neptunus-drietand en Mercuriusstaf

Home
Over mijzelf
Bovenlicht van de maand
Wat zijn bovenlichten?
Wat is nieuw?
Bovenlichten in de diverse stijlperioden
Naar bijzondere items
Oorsprong van de Symbolen
Geschiedenis glas, gevels en bouwkunst
Oude prenten, gravures en foto's
Middeleeuwse metseltekens
Tympanen
Schamels
Romeinse jaartallen
Oorsprong Byzantijnse kandelaars
Vertikale slijpgleuven
Renovatie en restauratie
Buitenlandse voorbeelden van bovenlichten
Web links
Gastenboek en contact
Zoeken op deze site
Wat is triest

BACK

START

NEXT

dsc05755zaanseschans.jpg
Zaanse Schans

De attributen van de Romeinse goden Neptunus en Mercurius werden vooral in de Zaanstreek een geliefd motief voor het bovenlicht.
Neptunus, de god van de zee, wordt gekarakteriseerd door zijn drietand, Mercurius, de god van de handel, door zijn speciale staf: de caduceus. Het is niet verwonderlijk dat we in een zeevarend en handeldrijvend land deze symbolen tegenkomen.
 
De fraaie Zaanse bovenlichten danken hun ontstaan aan de vele schrijnwerkers en timmerlieden in de Zaanstreek, die werk vonden op de vele scheepswerven in de omgeving, waarvoor men het vele hout bewerkte, dat nodig was voor het functioneren en de versiering van de VOC-schepen.
Als er eens een tijdje niet veel te doen was, zette men zich aan het houtsnijwerk om het eigen huis te verfraaien.
 

dsc05780zaandijk.jpg
Zaandijk: gebaseerd op empire-tijdperk maar de rechthoek wijst op later in 19e eeuw

Mercurius (Hermes)
 
De Caduceus is oorspronkelijk een tovenaarsstaf, die later in het oude Griekenland het onderscheidingsteken was van een koerier of boodschapper, dat hem moest verzekeren van ongehinderde doortocht. Zo kennen we hem vooral als onderscheidingsteken van Hermes de boodschapper van Zeus. Ook in andere oudere godsdiensten van het nabije oosten was de caduceus al bekend en verbonden met de boodschappers van de goden.
 
Ook het bijbelverhaal van Mozes in de woestijn, die een staf laat veranderen in een slang en weer terug, lijkt iets te maken te hebben met het beeld van de caduceus.
 
Er bestaat wat onzekerheid over de oorsprong van de typische kenmerken ervan. Het kan zijn dat de caduceus oorspronkelijk de vorm had van een olijftak met 2 of 3 bladeren. In de loop van de tijd verschenen aan het uiteinde een cirkel en een maansikkel (zie pagina De levenszon), die op den duur misschien de vorm aannamen van verstrengelde slangen.
 
Het is ook mogelijk dat de slang aanvankelijk als symbool van genezing deel is gaan uitmaken van de caduceus. Meestal heeft hij twee vleugeltjes aan de bovenkant. Volgens de mythe wierp Hermes zijn staf naar twee op de grond vechtende slangen, die er toen aan vastkleefden.
Hermes werd bij de Romeinen Mercurius. Mercurius was leraar van Amor, en alszodanig kan ook de staf symbool zijn voor welsprekendheid en gezond verstand.
Als mercuriusstaf symboliseert hij niet alleen de handel maar is ook attribuut van de gepersonifieerde vrede (PAX). Wie met de staf werd aangetikt, kon zomaar in slaap vallen. (bron: HugovanderMolen.nl) 
 
 

dsc05795zaandijk.jpg
Zaandijk: links de Hermesstaf, maar wat is het aan de rechterkant?

Neptunus (Poseidon)

 

Neptunus is de Romeinse naam voor de Griekse zeegod Poseidon. Terwijl Poseidon, de broer van Zeus, een grote gevreesde godheid was, die de stormen op zee veroorzaakte en aardbevingen kon bewerkstelligen, was Neptunus oorspronkelijk bij de Romeinen veel meer een zoetwater-godheid, die zorgde voor de bevloeiing van de landerijen.

 

Toen de Griekse cultuur door de Romeinen werd overgenomen kreeg ook Neptunus de zeekwaliteiten van Poseidon. Hij wordt afgebeeld met een drietand en rijdend op een dolfijn of zeepaard.

 

Met Amfitrite als zijn echtgenote zien we hem vaak samen, maar niet elke vrouw in de nabijheid van Neptunus/Poseidon hoeft Amfitrite te zijn.

 

 

 

 

dsc05794zaandijk.jpg
Zaandijk: Fortuna, geflankeerd door caduceus en neptunusdrietand

 
 
 
Fortuna
 
De godin die we hier (foto Zaandijk rechts) in het midden zien, is de Romeinse godin Fortuna. Toen de Griekse godenwereld aan de Romeinse gekoppeld werd, kreeg zij de eigenschappen van de Griekse godin Tyche, godin van het lot en de lotsbestemming. Bij de Romeinen gold Fortuna al als de godin van de vruchtbaarheid en werd regelmatig geraadpleegd als orakel voor toekomstvoorspellingen.
In onze landen is zij vooral bekend als de godin van het fortuin en het zoeken naar geluk.
 
Zoals in dit bovenlicht wordt ze vaak afgebeeld: naakt (ongrijpbaar), met een sluier, die als een zeil bol staat van de wind, en haren die van haar hoofd naar voren waaien om aan te geven dat ze een goede wind meekrijgt. Daarbij staat ze dan soms of op het rad van avontuur of balanceert (in voortsnellende houding) op een bol die in de golven dobbert.
Beide staan weer zinnebeeldig voor de wisselvalligheid van het geluk. Soms houdt ze een roer vast als teken dat zij de koers bepaalt, en heeft, net als Hermes, soms vleugels op de rug of vleugeltjes aan haar voeten. 
Fortuna kan ook met een zon op hoofd zijn afgebeeld of een nimbus rond het hoofd.

BACK

START

NEXT