Bovenlichten en snijramen in Nederland

20. Het Hart

Home
Over mijzelf
Bovenlicht van de maand
Wat zijn bovenlichten?
Wat is nieuw?
Bovenlichten in de diverse stijlperioden
Naar bijzondere items
Oorsprong van de Symbolen
Geschiedenis glas, gevels en bouwkunst
Oude prenten, gravures en foto's
Middeleeuwse metseltekens
Tympanen
Schamels
Romeinse jaartallen
Oorsprong Byzantijnse kandelaars
Vertikale slijpgleuven
Renovatie en restauratie
Buitenlandse voorbeelden van bovenlichten
Web links
Gastenboek en contact
Zoeken op deze site
Wat is triest

BACK

START

NEXT

harten.gif

Het Hart

 

Het hartsymbool, zoals wij het kennen, met spitse punt is pas in de 16e eeuw ontstaan. Daarvoor kende men het symbool nog niet. Aanvankelijk had het ook geen scherpe punt, maar die komt dan binnen een eeuw al tevoorschijn.

 

Het hart heeft al van ouds in veel culturen een bijzondere betekenis. Een hart kan gewoon rustig kloppen maar soms ook hard bonken en het hartritme is sterk aan emoties onderhevig: van heel rustig tot heel gejaagd. En net als de adem moest er een verband zijn met het leven. Als de dood intreedt stopt het kloppen van het hart. Mijn gegevens ontleen ik aan een onderzoek door Pierre Vinken, beschreven in zijn boek: The shape of the heart.

 

In het westen is het hart de zetel van de liefde, hetzij van mens tot mens, hetzij in een spirituele en religieuze zin. In het oosten, zoals in Egypte, werd het hart geassocieerd met intelligentie en wijsheid. Het stond dus al vroeg symbool voor iets heel dierbaars, namelijk liefde en wijsheid.

 

Uit vroegere tijden zijn er eigenlijk geen hartafbeeldingen bekend. Er is wel eens beweerd dat er op een van de muurschilderingen (25000 BC) in de grot van Pindal (Spanje) een met pijlen doorboord hart getekend zou zijn in een mammoet, maar daar moet toch wel ernstig aan worden getwijfeld.

 

egyptischegrafschilderingweegschaal.jpg
Weegschaal met hart en veer. Als het hart licht is, mag de bezitter ervan door naar het dodenrijk.

Toch was er voor het hart tot de 13e  of 14e eeuw geen symbool, zoals wij nu het hartsymbool kennen.

 

De Egyptenaren tekenden soms de kruik, waarin het hart bij de mummie in de grafkelder werd geplaatst, als symbool voor het hart. Het hart zelf werd niet afgebeeld. Dit was taboe vanwege zijn bijzondere status als zetel van intelligentie, wijsheid en gevoel, wat op te maken is uit Egyptische hiëroglyfen.

 

Van een overledene werd het hart op een weegschaal gelegd met als tegengewicht op de ander schaal een veer. Alleen wie een oprecht leven had geleid, en waarbij het hart net zo licht was als de veer, kreeg van Osiris toegang tot het dodenrijk.

weegschaalmethartenveer.jpg
Nogmaals de weegschaal: de krokodil wacht rechts zijn kans af, als het hart te zwaar is.

De Grieken deden al veel aan wetenschappelijk onderzoek (Aristoteles en Plato) en ook het hart was daarbij object van onderzoek. De stand van de medische kennis aan het eind van de Middeleeuwen was nog nauwelijks verder dan wat de Grieken al hadden ontdekt. Dank zij de Byzantijnen en de Arabieren is hun kennis in West-Europa beland. Het is wel een vreemde gewaarwording, als je beseft dat men rond 1400 nog net zo ver was als in het jaar 0.

Het hart zonder spitse punt

 

In de 12e eeuw duikt het hart in West-Europa op in de literatuur (gedichten) als metafoor voor de wereldse en religieuze liefde. Maar pas in de 14e eeuw zien we het hart als symbool verschijnen. Met wel al een inkeping aan de bovenzijde maar nog zonder spitse punt. Halverwege de 16e eeuw, kwamen onderzoekers als Da Vinci, Vesalius en William Harvey met nieuwe ontdekkingen, waardoor de bloedsomloop en de bouw van het hart beter begrepen werd. Van Da Vinci bestaan er anatomisch correcte tekeningen van het hart.

 

Maar hun kennis kwam al te laat om de vorm van het symbool nog te corrigeren. De spitse punt, in het begin soms naar een kant gekromd, was al populair en is dat tot op heden (met rechte punt) gebleven.

De spitse punt kan ontleend zijn aan de bladeren van de Hedera (=klimop) of de Convolvulus ( = de winde), die al wel vanuit de oudheid graag als symbool gebruikt werden.

Tot aan de 16e eeuw zien we dus nog het hart zonder spitse onderkant.

 

Christine de Pisan
 
In een oud Frans manuscript uit 1460, zien we al wel veel harten, maar nog niet met scherpe punt. De prent is uit een manuscript, dat het Epitre d'Othea de Hector bevat, rond 1400 geschreven door één van de eerste vrouwelijke schrijfsters: Christine de Pisan (1363–ca.1434).
Dit exemplaar werd in opdracht van Anton van Bourgogne vervaardigd. Het is slechts 1 van 100 prachtige miniaturen.
 

cb-0049_020v-harten-maria-handschrift-1460.jpg
hartenstrooiende vrouw (Maria?) in manuscript uit 1460

Na de inhoudsopgave verschijnt een miniatuur waarop Philips de Goede, Karel de Stoute en de 2 bastaarden David und Anton von Bourgondië te zien zijn.
 
In het wapen, omringd door een keten van Jacobsschelpen, loopt een dunne schuine balk, verwijzend naar het bastaardschap van de opdrachtgever. Zie plaat hieronder.
Deze plaat valt eigenlijk buiten het thema HART, maar is toch interessant vanwege de tijd waarin dit boek ontstond. Klik erop voor vergroting.
 

cb-0049_007r-openingspagina-epitre-dothea.jpg
wijdingspagina- Epitre d'Othea 1460

De Friese vlag

 

Halverwege de 16e eeuw doet de spitse punt zijn intrede. (Zou het rode vroege hart-symbool in de Friese vlag (via via) in deze vlag terecht zijn gekomen?). De kleur doet het wel haast vermoeden.

Later kan de betekenis van de pompeblêdden ( = waterleliebladeren) er aan toegevoegd zijn. De voorstelling van de harten met ronde onderkant klopt wel met het feit dat deze symbolen al in de 15e eeuw opduiken op wapenborden van Friese koningen.

Opvallend is dat in de provincie Groningen een vlag en wapen bestaat, lijkend op de Friese vlag, en met werkelijk rood-hart-symbooltjes.

fryskeflagge.jpg
Fryske flagge: toch 7 harten?

vlagommelanden.gif
Vlag van de Groninger Ommelanden uit 1578

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
De Friese vlag is pas in de 19e eeuw als vlag in gebruik gekomen. Er is teruggegrepen op de wapens van de Friese koningen uit de 15 eeuw. Het aantal 'pompeblêdden' varieert van 7 tot 11. Op de wapens is de bovenste hoekpunt met smalste baan altijd wit. Bij de vlag is deze blauw.
 
 

nl-elsloo-guus-peeters.jpg
middeleeuwse inscriptie op plank in Elsloo (L)

100_0044roermond-hart-kl.jpg
Roermond: oude grafzerk met in het wapen het hartsymbool zonder scherpe punt.

leiden2009-004hooglandsekerk-kl.jpg
hartjes zonder scherpe punt op grafzerk in Hooglandse Kerk, Leiden

Het hart speelt al wel een rol in de liefde, zoals je hier kunt zien op dit oude houten minnekastje uit Zuid-Duitsland. (De vrouw zit als triomferende engel op de rug van de man.)
 

afb. uit: Das Herz, door Dr. Karl Thomae
herzp119all-1-kl.jpg
middeleeuws relief op minnekastje: Oberrhein: eind 14e eeuw

Voorstelling op Paxtafel
 
Een paxtafel vervulde in de katholieke kerk een gelijksoortige rol als de ikoon in de oosters-orthodoxe kerk. Hij oogt vaak als een soort paneeltje.
Vroeger was een paxtafel ook vaak een reliekhouder en hij deed dienst in rituelen waarbij de kerkgangers de paxtafel konden kussen.
Hij had daarvoor ook vaak een handvat op de achterzijde waar de priester hem kon vasthouden.
 

afb. uit: Das Herz, door Dr. Karl Thomae
herzp145all-1.jpg
Ivoren paxtafel uit eind 15e eeuw

Hart en speer
 
Opvallend is hier de speer die de prinses vasthoudt en die het aangeboden hart lijkt te gaan doorboren.
Helaas zie ik geen kan om de complete tekst van het randschrift te ontcijferen. Wat hier wel grappig aan deze gotische letters is, dat ze zo geschikt zijn om zich vanuit een smalle strook te laten vouwen.
 
 

afb. uit: Das Herz, door Dr. Karl Thomae
herzp115regensbca1360det1.jpg
de speer die het hart gaat doorboren: Regensburg ca. 1360

Het is wel verleidelijk, gezien het feit dat het liefdesliedjes betreft om in de vorm van het boekje een hart te zien. De scherpe punt komt dan wel erg vroeg. Het kan ook zijn dat de datering te vroeg gelegd is.
 

afb. uit: Das Herz, door Dr. Karl Thomae
chansonsdamour1460--1476-1-kl.jpg
chansons d'amour 1460-1476

Hart en zwaard
 
Ook Maria wordt vaak met een hart afgebeeld. Het grote verdriet om het verlies van haar zoon wordt dan weergegeven met een zwaard door haar hart.
Dit zien we hier op een Maastrichtse gevelsteen, die momenteel in een depot bewaard wordt. We zien het huismerk (soort handtekening) van de eigenaar en het jaartal 1646. Het hart heeft dan al lang zijn definitieve vorm (met scherpe punt) gekregen.
 
 
 
 

image001.jpg
Gevelsteen in Maastrichts depot

Deze foto van het Mariabeeld laat haar zien met hart en zwaard.
 

6211nh11a.jpg
Maria met het zwaard dat haar hart doorklieft..

BACK

START

NEXT