|
|
| Amsterdam Herengracht (De koopman van Nippon): pijlen naar centrum gericht |
Speren
en pijlen behoorden tot de standaard uitrusting van de
jagers en de soldaten/krijgers, overal ter wereld. Pijlpunten zijn al bekend vanaf de vroegste prehistorie en er werd nog
tot voorbij de middeleeuwen gebruik van gemaakt.
Toen de pijl en
boog in onze landen vervangen werd door geweren en kogels, bleef het instrumentarium bekend onder de mensen, hetzij
via de prentkunst, hetzij via sportieve beoefening van de schiet- en werpkunst.
Als er in de ornamentiek
van speren of pijlen gebruik gemaakt wordt, is de weergave meestal eenvoudig en valt er niet een cultureel spoor naar
een verder verleden te trekken. Soms is het ook niet duidelijk of iets een pijl of een speer moet voorstellen.
De symbolische
betekenis van de pijl is in ieder geval drieledig.
a. symbool van verdediging
Zoals we al meer
hebben gezien, gaat het bij de voordeur om het weren van boze geesten, die altijd op de loer liggen en de huisbewoners onheil
kunnen berokkenen. De pijlen vormen met elkaar vaak een maalkruis, waardoor de afwerende boodschap nog eens wordt versterkt.
|
| Haarlem: zeer bijzonder bovenlicht van enkele pijl |
b. richting
aangevend
Als een richting
wordt aangegeven, kan het zijn dat er in het volk een gemeenschappelijk idee heeft bestaan over de plek die wordt aangewezen.
Als dit omhooggericht is, kan het verwijzen naar het hogere (de hemel) als aansporing om het goede na te streven.
Een pijl kan b.v.
ook op een hart gericht zijn, als zinnebeeld van de verliefdheid.
Vier pijlen kunnen
wijzen naar de vier windstreken of van die windstreken naar hier wijzen.
Zeven pijlen zijn
het symbool van de Republiek van de Zeven Provinciën.
|
| de bundel met 7 pijlen als teken van vaderlandsliefde |
c. attribuut,
behorende bij een persoon, groep of voorwerp
Tal van goden en
heiligen werden met een speer afgebeeld (b.v. Wodan, Sint Joris).
|
| gilde-insigne uit ca. 1450: sint joris met de draak. Opgegraven in A'dam (bij N-Z-lijn) |
Typisch Amsterdams (?)
In de bovenlichten is het gebruik van pijlen vooral regionaal bepaald en het motief (4 haaks op
elkaar staande pijlen in combinatie met de cirkel of ruit) komt het meest voor in Amsterdam en omgeving. De richting
van de pijlen is vaak naar het centrum gericht, maar ook de omgekeerde richting komt voor.
Het symbool van de pijlen gericht op een cirkel is al ouder dan begin 19e eeuw. Het glas-in-loodraam (zie
foto) is gemaakt in het midden van de 17e eeuw. We zien daar zowel de cirkel met de pijlen inwaarts gericht, als ook de ingedeukte
ruit.
|
| uitvergroting tegels van het Edamse venster. |
Kruislings
Soms zijn twee
speren of pijlen kruislings over elkaar heengeplaatst met de punten diagonaal omhoog of omlaag.
|
| Delft: twee gekruiste pijlen, vemoedelijk 20e eeuw |
Enkele
pijl
Een apart type
is de enkele pijl die naar boven wijst. Het is onduidelijk welke betekenis de maker/opdrachtgever hieraan gegeven heeft.
|
| Amsterdam: Prinsengracht een enkele pijl omhooggericht |
Betekenisvervaging
in de 19e eeuw
De pijlen komen
pas in de 19e eeuw in de bovenlichten tevoorschijn. Als er dan een cirkel is gebruikt als richtinggevend object, zijn er twee
mogelijkheden voor uitleg. Het kan zijn dat de cirkel een voorstelling geeft van de
zon, maar het is waarschijnlijker dat de cirkel nog verwijst naar de lauwerkrans of overwinningskroon. De cirkel is daar namelijk uit voortgekomen.
Aangezien in die
tijd de symbolische betekenis al sterk is afgezwakt en de ornamentale waarde sterk overheerst, blijft er slechts een vage
vermenging van deze twee gedachten over. Naarmate de 19e eeuw voortschrijdt wordt de voorstelling steeds abstracter
en wordt het steeds moeilijker om de voorstelling nog te herleiden naar een afzonderlijk motief.
|
