|
Over een Pijnappel-dynastie in Den Bosch
|
| Den Bosch: Brede Haven: in een pand dat ooit Den pijnappel heette. |
Bovenlicht in Den Bosch: Den Pijnappel
Bredehaven
En dan is er eindelijk ook een bovenlicht waarin het motief opduikt. Voor een pand
aan de Bredehaven in Den Bosch heeft Hans de Waal een bovenlicht gesneden, geinspireerd op een van de
oude namen van het pand: den pijnappel.
[ Dat er den staat in plaats van de heeft te maken met
de naamval. Eigenlijk denkt men: in den pijnappel. In heeft in het oud-Nederlands net als in het Duits in zo'n geval een
derde naamval.]
|
| Marius Pijnappels in 2008 |
Hoge Steenweg
Inmiddels heeft dhr. Marius Pijnappels uit Nijmegen mij meer info gestuurd over de relatie tussen de
pijnappel en Den Bosch. Door stamboomonderzoek is hij veel aan de weet gekomen. Er is in de binnenstad
namelijk nog een ander huis, aan de Hoge Steenweg, dat "de Pijnappel" heette. En daar is wel wat meer van bekend.
|
| Huis 'de Pijnappel' naast de Ruischerpoort a/d Hoge Steenweg (voorgevel 1927) |
De familie Pijnappel(s) was vanaf de stichting van 's Hertogenbosch rond 1180
tot aan het Beleg van Den Bosch door Frederik Hendrik in 1629, een zeer voornaam geslacht, dat vele stadhouders, schepenen,
rechters en hoge militairen in Spaanse dienst heeft voortgebracht. Ook waren zij zeer betrokken bij de laken- en wijnhandel
over heel Europa.
Deze familie had al diverse stenen huizen in bezit, terwijl de meeste huizen
in die tijd nog van hout waren. Op de foto hieronder heet alleen het Hoekpand sinds 1545 de Pijnappel, daarvoor
heette het 'de Zon'.
Maar ook het pand ernaast is in bezit van de Pijnappels geweest. Dat was als herberg
in gebruik. Overigens ook in Helmond, Schijndel, Veghel en Rosmalen hadden de Pijnappels na de
Bossche periode (van 1600 tot ca. 1700) herbergen met de naam: de Roode Leeuw.
|
| Den Bosch: 3 laat-gotische panden op rij, Het meest linkse is 'de Pijnappel' |
In de 50-er jaren liet van Lanschot Bankiers deze panden voorzien
van nieuwe gevels naar een oud Brugs voorbeeld (zie boven). Met authenticiteit hebben de panden dus
niets meer van doen. Hoe het pand voor de 2e wereldoorlog eruit zag, zien we nog op een oude foto uit ca 1938 (zie onder).
Achter het huis rijst nog de St. Pieterskerk boven de huizen uit. Deze waterstaatskerk
uit 1843, gebouwd voor de katholieken, werd in 1972 afgebroken.
|
| Huis 'de Pijnappel' ca 1938, is het huis aan het eind links met de zonneschermen |
Jeroen Bosch (ca 1450-1516) schilderde in zijn tijd al een lid van de Pijnappelfamilie
in de 'Doornenkroning'. De pijnappel is geel geborduurd op de groene zijde, een kleine op de rechterschouder en een grote
net onder de neus van de kerkelijke prelaat.
Rond 1500 wilden de rijke mensen zich graag laten portretteren. Jeroen Bosch had de gewoonte om de opdrachtgever
van zijn werk op slimme wijze aan te duiden.(door hem een stempeltje te geven).
|
| De doornenkroning door Jeroen Bosch, waar Christus is afgebeeld tussen goeden en kwaden. |
De 'goede mannen'
Gezien de datering van het schilderij ca. 1500 en de leeftijd van de man, is het hoogstwaarschijnlijk Jan
Pijnappel Boudewijnszn, die hier door Jeroen Bosch is afgebeeld.
In 1499 en 1500 had deze Jan Pijnappel in de stad de taak van 'goede man' op zich genomen. D.w.z.
dat hij in die jaren de eindverantwoordelijke werd voor alle bestuursfunkties in Den Bosch, omdat de rest van de schepenen
en raadsheren er een puinhoop van had gemaakt.
Dat mannetje naast hem was zijn medeschepen. Het groepje wijze mannen, dat in tijden van
bestuurscrisis in Den Bosch orde op zaken moest stellen, heette destijds ook officieel: 'de goede mannen'.
Jeroen Bosch laat Jezus kijken met een uitdrukking alsof hij wil zeggen: daar staan ze dan, die
wijze mannen, en ze steken geen hand uit om me te redden.
|
| Een lid van de Pijnappelfamilie, herkenbaar aan de pijnappel op de groene zijde. |
Bewoners van het Huis De Pijnappel waren de broers Jan Pijnappel
den Oude en Jan Pijnappel de Jonge, kleinzonen van Jan Pijnappel Boudewijnszn. Hun vader heette
Willem.
Jan Pijnappel de Oude koopt het huis 'de Pijnappel' aan de Hoge Steenweg in 1545 en erft er later van zijn
schoonvader nog een 1/5 deel in het aangrenzende huis bij (later bekend als refugiehuis van het klooster
Marienhage te Woensel), wat hij dan in zijn totaliteit weet te kopen van zijn zwagers. Zie gravure hieronder.
|
| Den Bosch: het Refugiehuis, grenzend aan het erf van de Pijnappel |
Jan Pijnappel de jonge bewoont als laatste het huis
'de Pijnappel'. Na het overlijden van zijn vrouw verkoopt hij het pand en vertrekt naar Amsterdam waar
hij aandelen verwerft in de VOC. We vinden hem terug in Kaliningrad, Rusland, Afrika en Brazilie.
Uit deze Jan Pijnappel de Jonge is de protestantse tak van de familie
Pijnappels voortgekomen.
|
| grafbeschrijving van de familie Pijnappel,overleden tussen 1563 en 1639 |
Jan Pijnappel Boudewijnszn (de 'goede man') had naast Willem, de vader van de eerder genoemde Jan
de Oude en Jan de Jonge, nog een zoon Jan (overleden 1570 en genoemd in de grafbeschrijving hierboven).
Een kleinzoon van deze laatste Jan, Frans woonde op een kasteeltje in St Michielsgestel.
Van deze Frans stammen af: de huidige katholieke familie Pijnappels
in Brabant maar ook een aantal families Pijnappel (zonder 's'). We vinden ze in Helmond, Schijndel
en Rosmalen, waar zij in de 17e eeuw werkten als notarissen en burgemeesters.
De joodse tak Pijnappel is ontstaan rond 1635 toen rijke Joden Portugal ontvluchten
en zich in het vrije Holland vestigden. Zij hebben toen huwelijken gesloten met bekende Nederlanders.
De laatste uit de Pijnappel-dynastie die de functie van stadhouder vervulde, was Anthonis.
Hij is vermoedelijk om het leven gekomen tijdens het beleg van Den Bosch in 1629 door Frederik Hendrik. Van hem hieronder
een grafbeschrijving.
|
| familiewapen Pijnappels op grafbeschrijving van Anthonis Pijnappel |
Het wapen van de Pijnappels heeft als helmbekroning: een pijnappel. Ook op het schild
zelf bevinden zich nog 3 pijnappels.
|
| Wapen van de familie Pijnappel, getooid met pijnappel boven op de helm en 3 op het schild |
Als we verder terug gaan in de tijd, blijkt dat alle families Pijnappel(s) afstammen van Lambert
de I , graaf van Leuven en Henegouwen, een nakomeling van Karel de Grote. Deze Lambert werd de eerste Graaf
van 'Brabant' (Brussel e.o.) en hij en zijn opvolgers (landgraven en hertogen van Brabant) voerden in de vlucht van hun wapen een Pijnappel en de dekkleden waren versierd met de symbolen van bijtjes
(Het duurt nog tot 1183 voor Brabant een hertogdom wordt).
Op deze bladzijde uit Wapendichten en Wapenboeken (Gelderland, ca. 1370) prijkt
in het midden de vlag van Lotrike (Lotharingen). Zie de prent hieronder. Verder zien we de wapens van de hertog
van Brabant, van de heren van Valkenborch (Valkenburg), Gaesbeke, Mechelen, Leefdale, Born, Horne, Wezemaal, Van der Mecke,
Cuyk en Diest (Brussel, Koninklijke Bibliotheek).
Wat opvalt aan deze pagina is dat de tekenaar de wapens heeft voorzien van een uiterst wilde carnavaleske
uitdossing. Ik ben geen heraldisch deskundige, maar aanvankelijk leek me dit niet reëel. Eerder een soort spotprent.
Maar als je meer rondkijkt naar prenten met heraldische uitdossingen in de late Middeleeuwen, zie je dat niks te gek was.
Het wapen van de hertog van Brabant (de belangrijkste en dus het grootst getekend) links op de prent is getooid
met een en al pijnappel, waarbij de lippen bestaan uit pauwenogen.
|
| De wapens van een aantal Brabantse steden ca 1370 weergegeven met hun helmtooi. |
Karel de Grote was de zoon van Pepijn de Korte en moet dus zelf eigenlijk Karel Pepijnzn
geheten hebben. Het geslacht van Karel de Grote noemt men de "Pippiniden"
naar de voornaam Pepijn, die nog al eens in die dynastie voorkomt. De woorden Pepijn en Pepiniden/Pippiniden zijn
in feite afgeleid van de Pijnappels.
Direct links voorin de kapel van Karel de Grote in de Dom van Aken staat een grote Pijnappel
waaruit bronwater stroomt, wat men het Karel-de-Grote-sap noemt.
Het is leuk om te zien hoe een symbool uit de klassieke oudheid als familiesymbool al vanuit de dynastie
van Karel de Grote werd doorgegeven aan de Hertogen van Brabant en vandaar terechtkwam in
de familie Pijnappel(s).
En hoe dit dan in deze tijd uiteindelijk nog gematerialiseerd werd in een bovenlicht met pijnappel
te Den Bosch.
|
| Den Bosch: Brede Haven: bovenlicht van eind 20e eeuw (door Hans de Waal) |
De afstamming
Voor wie het leuk vindt:
de afstammingslijn vanaf keizer Karel de Grote naar graaf Lambert I loopt
via:
keizer Lodewijk de Vrome, keizer Karel de Kale, koning Lodewijk de Stotteraar, koning Karel de Eenvoudige,
koning Lodewijk IV, hertog Karel van Nederlotharingen naar Gerberga van Nederlotharingen.
En deze Gerberga huwt met Lambert I (met de baard).
Hun nakomelingen (waaronder dus de hertogen van Brabant) stammen daarmee (met één vrouwelijke
schakel) af van Karel de Grote.
|
